Schoonheid in de hel

Sofie: Laten we beginnen bij het begin: hoe belangrijk is Messiaens ‘Quatuor pour la fin du temps’ voor jou?

Annelien: Er is maar één ‘Quatuor’. Het is echt een heel bijzonder werk. Niet alleen door de omstandigheden waarin het geschreven is, maar vooral wat het met je doet – als uitvoerder en als publiek. Ik kan me nog goed herinneren wanneer ik het voor het eerst live hoorde. Ik moet 14 geweest zijn, en ik was compleet van de kaart. De tijd stond helemaal stil. Het flirt de hele tijd met de absolute grens van wat je als mens aan kan, zowel fysiek als mentaal. Ik zou het nooit op tournee willen spelen. Ik zie daar van af. Je mag het ook niet te veel repeteren of spelen, want dan ben je gewoon helemaal kapot. Maar dat maakt het natuurlijk ook heel bijzonder.

Kan je, met de ervaring die je vandaag hebt, beter begrijpen waarom je daar op die jonge leeftijd zo van aangedaan was?

Zijn manier van componeren was gewoon zo grensverleggend, zo nieuw. Het brengt je uit evenwicht, maar tegelijkertijd ook in een trance. Als luisteraar, en als jong meisje, is dat wat me het meest heeft aangesproken, en dat is iets wat ik nu als uitvoerder nog altijd merk. Je begrijpt de complexiteit beter, maar het is toch moeilijk te beschrijven.

De ontstaansgeschiedenis van het ‘Quatuor’ is natuurlijk heel bekend: tijdens zijn gevangenschap in een Duits concentratiekamp. Hoe vertaal jij dat naar vandaag, naar onze eigen leefwereld?

Ik denk dat het stuk vandaag gewoon nog altijd heel actueel is. Mensen leren spijtig genoeg niks, blijkbaar, en het herhaalt zich telkens opnieuw op andere plekken met andere betrokkenen. Ik kan me niet voorstellen hoe hij zich daar moet gevoeld hebben, daar in de ijzige kou, zonder te weten of je zult overleven. Dat zijn heel absolute gevoelens. Je hoort wel nog buiten de vogeltjes fluiten. Je weet dat er buiten nog iets moois is, en dat weet iedereen diep van binnen ook. Maar je zit tegelijkertijd letterlijk in een absolute hel. Voor mij specifiek komt dat het meest tot uiting in het derde deel, ‘Abîme des oiseaux’. Dat is een van de fysiek zwaarste stukken, ook al duurt het maar een achttal minuten. Hij dwingt je tot extreme uitersten.

Dat gevoel van schoonheid zoeken in de absolute hel is echt ongelofelijk.

Het moet hem letterlijk in leven gehouden hebben. Messiaen was heel gelovig, en ik denk dat mensen het heel vreemd vonden dat hij in zo’n donkere periode nog altijd bleef geloven in God, engelen, de hemel. Ik vind het bijna inspirerend dat hij nog de kracht vond om zo’n complexe muziek te schrijven. Bijna om te tonen: ik ben en blijf een mens, kijk waar ik toe in staat ben.

Iets anders: ik weet dat jij een fervente yogabeoefenaar bent. Komt dat van pas bij het musiceren?

Als we spreken over de tijd die ophoudt, die stilstaat, dan spreken we eigenlijk over meditatie. Bij Messiaen vertrok dat uit zijn katholiek geloof, voor mij is dat iets anders. Ik gebruik yoga om me voor te bereiden op het werk. Door op voorhand al bezig te zijn met wat het werk fysiek van me zal vragen, door heel bewust te worden van mijn ademhaling. Als ik geen yoga zou doen voor een uitvoering, dan overleef ik het ‘Quatuor’ gewoon niet. Maar dat geldt ook voor de andere instrumentalisten. De violist bijvoorbeeld, die alles gegeven heeft en dan op het einde nog dat prachtige ‘Louange’ moet spelen… Je moet echt jezelf en je instrument helemaal onder controle hebben, zelfs onder een lange periode van spanning.

Spreken jullie tijdens die repetities over de betekenis van het werk?

Om eerlijk te zijn, proberen we op repetitie zoveel mogelijk te spelen – gewoon omdat het werk zo aartsmoeilijk is. Maar onvermijdelijk wordt er gepraat, maken we keuzes over interpretaties, en dan kom je al snel tot een soort onvermijdelijke diepgang. Maar in het algemeen laten we de muziek spreken. Dat is het voordeel aan meesterwerken: je moet er niet veel woorden over wisselen, alles komt vanzelf.

Sofie Vanden Eynde is Gangmaker welzijn. Zij onderzoekt voor Muziekcentrum De Bijloke de manieren waarop muziek een invloed heeft op welzijn. Ontdek haar onderzoek op www.bijloke.be/gangmakers