Op 17 november brengt Symfonieorkest Vlaanderen de 'Vierde Symfonie' van de Deense componist Carl Nielsen. Een prachtig, maar wellicht onbekend werk. Waldo Geuns schreef een luistergids, zodat je je perfect voorbereid in de prachtige Concertzaal kan neervleien.
Het sprookje over Het Lelijke Eendje in het echt? Met de regelmaat van de klok vergelijkt men het leven van de Deen Carl Nielsen met het beroemde verhaal van zijn landgenoot Hans Christian Andersen over het zwarte eendje dat uitgroeit tot een prachtige zwaan. Er zijn dan ook wel wat parallellen. Geboren in een arm gezin kent Nielsen als kind de ene tegenspoed na de andere. Toch laat hij zich niet ontmoedigen en als harde werker kroont hij zich uiteindelijk tot een van de belangrijkste componisten van Denemarken. Hoe mooi past zijn 'Vierde Symfonie' in dit verhaal. "Det Uudslukkelige", ofwel "De Onuitroeibare", geeft hij als bijnaam aan zijn compositie. Europa kreunt bij het schrijven van de muziek in de jaren 1914-1916 onder de Eerste Wereldoorlog, maar daar hoor je niets van in Nielsens symfonie. Integendeel. Over de titel schrijft hij: “Het leven is ontembaar en onuitroeibaar; de strijd, de worsteling, de generatie en het wegkwijnen gaan vandaag door als gisteren, morgen als vandaag, en alles keert terug. Nogmaals: muziek is leven, en net als zij onuitroeibaar.”
00:18 Allegro
Een onderliggend programma of verhaal dat de muziek stuurt is er niet. Maar Nielsen laat ons wel weten dat hij de “oerbronnen van het leven” oproept in zijn symfonie. Met dit in gedachten: lijkt het niet precies alsof hij in de bulderende openingsmaten en in de lieflijke melodie die daarop volgt verklankt hoe vanuit de chaos het leven ontstaat? Dit tweede thema (gespeeld door de klarinetten) klinkt heel idyllisch en men noemt het wel eens de ‘Melodie van het leven’. Voor Nielsen is het leven nu eens vrolijk en trots, dan weer vol onrust, conflict en donkere momenten. Dat is waar dit openingsdeel Allegro om gaat. De chaos dreigt dan wel voortdurend, maar toch wordt die telkens weer overwonnen door de "onuitroeibare" kracht en inspanningen van het leven.
12:02 Poco allegretto
Ken je het verlangen om heel even de dingen op hun beloop te laten? Even wil je je in je zetel nestelen en de controle uit handen geven.. Nielsen leidt symbolisch het thema van het tweede deel subtiel af van de ‘Melodie van het Leven’ uit het eerste deel. Is dit Poco allegretto een ontspannen moment dan? Het lijkt inderdaad alsof de houtblazers, vol charme, de rustigere kant van het leven verklanken. Maar… is het niet net op zo’n moment, wanneer je aandacht heel even verslapt, dat het gevaar sluipend dichterbij komt? Horen we hier toch niet wat onrust in de muziek in de korte herhaalde noten?
16:32 Poco adagio quasi andante
De verschillende delen van de symfonie lopen onmerkbaar in elkaar over, maar de opening van dit derde deel springt er onmiskenbaar uit. De strijkers spelen unisono en moeten volgens Nielsen klinken alsof ze "zweven als een adelaar in de wind". Overschouwt de adelaar de slagvelden van het leven? Verklankt hij hier de dreiging die hij aankondigde in het tweede deel? De melodie van de strijkers is intens, onvoorspelbaar, en wordt ondersteund door dreigende dreunen op de pauken… Naarmate het deel evolueert wordt de muziek complexer. Stemmen voegen zich toe en imiteren elkaar of klinken als een koraal. Het is alsof Nielsen een vurig gebed, een smeekbede, in muziek omzet.
25:55 Allegro
Het moet een energiek mannetje geweest zijn, de jonge Carl Nielsen. Veel instrumenten waren er niet in huis, dus trommelde hij maar op alles wat hij vond. Misschien ontstond toen al wel de idee voor de verschillende dramatische duels tussen de paukenisten in het slotdeel Allegro? Aan het begin van de symfonie schrijft hij hoe de pauken aan weerszijden van het orkest opgesteld moeten worden. Bij dit laatste deel vraagt hij dat ze tot aan het slot "dreigend moeten blijven klinken, ook als ze stil spelen". Veel drama dus, maar de energie spat ervan af. Zeker wanneer de blazers stralend en triomfantelijk de ‘Melodie van het leven’ hernemen. Het leven, daar klinken we op!
