Zonder beeld
Tomas Serrien
Hoe kunnen schilderkunst en muziek elkaar ontmoeten? Met deze vraag worstelde Moesorgski toen zijn vriend en kunstenaar Viktor Hartmann in 1873 overleed. Toen hij later een expo ter nagedachtenis van Hartmann bezocht kwam hij op het idee om een compositie te schrijven als een muzikale weergave van een wandeling doorheen de expositie. Een soundtrack die hij passend doopte tot ‘Schilderijententoonstelling’. De pianocyclus werd later onder andere door Ravel georkestreerd en focust op tien werken van Hartmann. Het terugkerende thema van de ‘Promenade’ staat voor het slenteren van het ene schilderij naar het andere.
Bij het luisteren naar dit werk probeer je een beeld te schetsen van de schilderijen van Hartmann. Die gaan over een gnoom, een oud kasteel, de grote poort van Kiev of een kuikenballet. Ze prikkelen de verbeelding. Tegelijk sluimeren er vragen: moet je de schilderijen bekijken tijdens het beluisteren of is het beter om de verbeelding de vrije loop te laten? Hoe ervaar je dan de verhouding tussen beeld en muziek?
De verbinding tussen schilderkunst en muziek is bijzonder. De geverfde beelden staren je statisch aan en springen in het oog door hun krachtige vormelijkheid. De muziek komt tegelijk van nergens en van overal. Het is een onzichtbaar, alomtegenwoordig en kwetsbaar fenomeen. De fragiliteit waarmee een geluid opkomt en weer verdwijnt staat in schril contrast met de verf van een schilderij die door de tijd blijft leven. In onze samenleving wint het beeld vaak van het geluid. Eeuwenlang en vandaag meer dan ooit heeft de dominante blootstelling aan beelden onze hersenen getraind om een grote diversiteit van visuele prikkels te herkennen en verwerken. Dat is heel anders met luisteren: zowel in de realiteit als in onze verbeelding lijkt dit veel moeilijker dan kijken. Het is geen al te complexe opdracht om je tijdens een luisterervaring concrete beelden voor te stellen. Het is echter wel een uitdaging om een compositie te horen bij een beeld. Toch is het interessant om dit eens uit te testen.
Kan je tijdens het kijken naar een schilderij een muzikale compositie oproepen? De Oostenrijkse componist Peter Ablinger doet vermoeden van wel. Hij maakt schijnbaar geluidloze composities door middel van een visueel medium. In zijn ‘Kleines Klavierstück’ bundelt hij 6 onscherpe foto’s van een concertvleugel en presenteert dit als een compositie. Dit radicale idee doet de grenzen van muziek vervagen. Het is ‘non-cochleaire muziek’, muziek die bestaat zonder fysiek de oren te beroeren. Waar zit dan de muzikale ervaring in deze waarneming? Kan je een pianostuk verbeelden wanneer je kijkt naar de foto’s?
Wanneer je vanavond luistert naar ‘Schilderijententoonstelling’, kan je de schilderijen van Hartmann voor de geest halen. Probeer later ook eens het omgekeerde door te luisteren naar geluidloze beelden. Wie weet zorgt dit voor nieuwe vormen van schoonheid en ervaar je een unieke ‘Geluidententoonstelling’.
