How to read/listen: Mallarmé en Boulez
Een column van Melissa Portaels
Aan de lezer in de concertzaal,
die verwachtingsvol de oren spitst,
zoekend tussen de rijen draalt,
of nog snel-snel door de gedichten van Mallarmé flitst.
Ik beloof dat ik het dichten in het vervolg aan anderen zal overlaten. Maar het toepassen van die laatste regel blijkt geen slecht idee. Tijdens het maken van de podcast 360° Boulez, wees musicologe Anna Vermeulen (a.k.a. Gangmaker luisteren) mij erop dat Pierre Boulez verwachtte dat de luisteraar de betekenis van de gedichten van Stéphane Mallarmé in zijn compositie ‘Pli selon pli’ wel zou kennen.
Over hoge verwachtingen gesproken! Gelukkig wist ik professor Jan Baetens, expert in de Franse poëzie, te strikken. Hij maakte mij wegwijs in het werk van de symbolistische dichter. Ik onthield als eerste dat de boog bij Mallarmé zeker niet altijd gespannen stond. Op etentjes gaf hij aan de gastvrouw waaiers, waarop hij speelse versregels had laten drukken. En hij vond een nieuw literair genre uit: ‘les loisirs de la poste’. De adresregels op zijn brieven verving hij door poëtische kwatrijnen, die een glimlach op het gezicht van zowel de bezorger als ontvanger moesten toveren. Vandaar ook mijn vergeefse poging hierboven.
Al bij al bleef Baetens’ conclusie dat de meeste teksten van Mallarmé hermetisch en moeilijk leesbaar zijn. Ze geven hun betekenis niet zomaar bloot. Wat dat betreft, raakt Boulez’ keuze voor ‘Pli selon pli’ als titel voor zijn ‘portrait de Mallarmé’ de kern van Mallarmés gedachtegoed. Ze verwijst naar een versregel uit ‘Remémoration d’amis belges’ (1893), een saluut aan een literaire kring in Brugge, waarin hun stad ‘plooi voor plooi’ uit de nevelen oprijst. Maar ze verwijst ook naar Mallarmés bewondering voor de plooi, het blad en het boek, zoals heel duidelijk wordt in bijvoorbeeld ‘Un coup de dés’ (1897). Daarin exploreert Mallarmé de dubbele pagina van het boek en allerlei mogelijke zettingen en typografieën. Mallarmés fascinatie voor de plooi, aldus Baetens, komt ook voort uit de manier waarop je in die tijd katernen in boeken zelf moest opensnijden met een mes. Alleen door deze handeling kreeg je toegang tot de tekst. Een betere metafoor voor het lezen van Mallarmés poëzie vind je niet. Alleen door de inspanning van de lezer – namelijk in diens interpretatie – krijgen de suggestieve poëtische beelden betekenis. (Nu moet je de gedichten toch nog zelf gaan lezen...)
Dat is exact waar voor mij de connectie tussen Boulez en Mallarmé in elkaar klikte. Hoewel Boulez niet verwachtte dat je straks elk pienter uitgekiend detail in de muziek oppikt (onmogelijk en integendeel!), rekende hij wel op een zekere inspanning van de luisteraar. Het doet mij opnieuw denken aan iets dat Baetens mij vertelde, maar dan over Paul Valéry, een leerling van Mallarmé. Hij zei: “Poëzie is een aarzeling tussen betekenis en klank.” ‘Je begrijpt dingen en je hoort dingen’, verduidelijkt Baetens, ‘maar je moet die samenleggen, want je begrijpt niet alles.’ Precies zo, denk ik, moeten we ook naar Boulez’ muziek luisteren.
Melissa Portaels is stafmedewerker bij MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek]. Ze schrijft haar columns bij deze concertreeks op vraag van Muziekcentrum De Bijloke. Duik nog dieper in het leven van de componist met onze podcastreeks 360° Boulez, overal te beluisteren.
